“Yüksel ki yerin bu yer değildir.
Dünyaya geliş hüner değildir.”
“Türk edebiyatında tarihi roman türünde kaleme alınmış ilk örneklerden sayılan eser aslında iki cilt olarak planlanmışsa da sadece birinci cildi yazılabilmiştir. Namık Kemalin ikinci romanı olan Cezmi konusunu, 16. Yüzyılda 2. Selim devrinde başlayıp aralıklarla yarım yüzyıl kadar devam eden Osmanlı-İran savaşlarından alır. Namık Kemalin 1877de Midilliye gittikten sonra yazdığı romanın başında, 16. yüzyılın genel siyasî durumuyla romana adını veren Cezminin tasvirlerinin yapıldığı, asıl olayla doğrudan ilgisi bulunmayan bir giriş bölümü yer alır.
Romanın diğer kahramanları gibi tarihten alınmış gerçek bir kişi olan Cezmi hem şair yaratılışlı hem de cesur bir delikanlıdır. Romanda bir sipahinin oğlu olan Cezminin yetişmesi, özellikleri ve İran savaşlarında gösterdiği kahramanlıklar yanında bu savaşlarda tanışıp dost olduğu Adil Girayı esaretten kurtarması sırasında İranda başından geçen olaylar anlatılmıştır. Namık Kemal burada, idealize ettiği Cezminin şahsında biraz da kendini, özellikle Karsta geçirdiği gençlik yıllarının hatırasını ve orada öğrendiği ata binme, ok atma, cirit oyunu gibi konulardaki bilgisini ortaya koymak istemiştir.
Cezmi, Osmanlı-İran savaşlarında gösterdiği kahramanlıklarla Özdemiroğlu Osman Paşanın dikkatini çeker ve takdirini kazanır. Yine bu savaşlar sırasında Kırım ordusu kumandanı Kalgay Adil Giray ve kardeşi Gazi Girayla tanışarak dost olur. Romanda daha sonra, bu savaşlardan birinde İranlılara esir düşen ve Kazvin Sarayında tutulan Adil Giray ile kendisine aşık olan iki kadının, şahın karısı Şehriyar ve kız kardeşi Perihanın macerası ele alınır.”
